İran’da Memleketler arası Atom Gücü Ajansıyla işbirliğini askıya alma teşebbüsü ne manaya geliyor?
admin İran Meclis Lideri Muhammed Bakır Kalibaf’ın, Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı (UAEA) ile işbirliğini askıya almaya yönelik bir yasa tasarısını kabul ettiklerini duyurması, bu ülkenin nükleer programının memleketler arası kontrolüyle ilgili belirsizlikleri artırdı.
İran Meclisinin kabul ettiği yasal düzenlemenin yürürlüğe girebilmesi İran Anayasayı Koruyucular Kurulunun de onayı gerekiyor.
İran’ın bu adımı, İsrail ve ABD’nin ülkedeki nükleer tesislere düzenlediği taarruzlar sonrasında gündeme gelirken, UAEA Başkanı Rafael Mariano Grossi, önceliklerinin denetçilerin İran’daki nükleer tesislere yine dönebilmesi olduğunu söyledi.
İran ile UAEA ortasındaki işbirliğinin sona ermesi durumunda ne olacağına ait sorular gündeme gelirken, AA muhabiri, UAEA ile İran ortasındaki işbirliğinin kapsamını, tüzel desteğini ve son açıklamaların akabinde önümüzdeki sürece dair beklentileri derleyen bir haber hazırladı.
İsrail taarruzları sonrası gözetimler durdu
Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı (UAEA), 1957’de kurulan ve merkezi Viyana’da bulunan milletlerarası bir kurum olarak faaliyet gösteriyor.
Ajans, “barış için atom” sloganıyla nükleer teknolojinin barışçıl gayelerle kullanılmasını teşvik ederken, nükleer silah proliferasyonunu tedbire vazifesini yürütüyor.
UAEA’nın temel misyonları ortasında nükleer gereçlerin barışçıl emeller dışında kullanılmadığının kontrolü, ülkelerin nükleer tesislerinde güvenlik tedbirlerinin (safeguards) uygulanması, nükleer teknoloji ve güvenlik bahislerinde teknik yardım sağlanması ve nükleer güvenlik standartlarının geliştirilmesi yer alıyor.
Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Mutabakatı’nı denetleyen BM nükleer gözlemcisi UAEA, İsrail’in 13 Haziran’da İran’ın nükleer tesislerine düzenlediği askeri hücumlardan bu yana ülkede kontrol yapma imkanı olumsuz halde etkilendi.
UAEA müfettişleri akın öncesinde bu tesislere sistemli erişime sahipken, akınlar sonrasında tesislere giriş müsaadesi verilmiyor.
UAEA’nın nezaret yetkileri ve sınırları
UAEA, NPT’ye imzacı olan 191 ülkede direkt, NPT’ye taraf olmayan lakin UAEA’nın nezaretini kabul eden devletlerle de başka muahedeleri kontrol yetkisini kullanabiliyor.
UAEA’nın kontrolü nihayetinde devletlerin isteğine dayanırken, NPT’ye taraf olmayan ve nükleer silahlara sahip olduğu yaygın biçimde düşünülen İsrail’in ise UAEA’nın nezaretini çok sonlu formda kabul eden farklı bir muahedesi bulunuyor fakat bu, İsrail’in sahip olduğu nükleer tesislerin ve gereçlerinin çok küçük bir kısmını kapsıyor.
UAEA’nın İsrail dışında, yaptığı özel muahedeler temelinde kimi denetleme ve muhafaza önlemlerini Pakistan ve Hindistan’da da uyguluyor.
İran, NPT’ye ek olarak UAEA ile ortasındaki Kapsamlı Güvenlik Tedbirleri Mutabakatıyla (CSA) zenginleştirilmiş uranyumun her gramı dahil olmak üzere tüm hassas nükleer gereçlerinin tamamını kontrole açıyor.
İran-UAEA işbirliğinin kapsamı
İran, 1970 yılından bu yana Nükleer Silahların Yayılmasını Tedbire Mutabakatı’na (NPT) taraf bir ülke olarak faaliyet gösteriyor.
Bu mutabakat çerçevesinde İran, tüm nükleer malzemelerini UAEA’ya beyan ediyor, nükleer tesislerine UAEA müfettişlerinin erişimine müsaade veriyor, nükleer malzemelerin barışçıl gayeler dışında kullanılmadığını ispatlıyor ve UAEA ile tam işbirliği yapıyor.
UAEA, İran’da kapsamlı bir kontrol programı yürütüyor. 2024 yılında ajans müfettişleri İran’da toplam 2 bin 345 gün doğrulama faaliyeti gerçekleştirirken bu faaliyetler kapsamında nükleer tesislerin nizamlı kontrolü, nükleer malzemelerin envanteri denetimi, numune alınıp tahlil ediliyor ve tesislerdeki faaliyetleri daima gösteren nezaret kameraları kuruluyor.
2015 yılında İran ile P5+1 ülkeleri ortasında imzalanan mutabakat, Tahran’ın nükleer faaliyetlerine sıkı sonlar getirirken tıpkı vakitte UAEA’nın nezaretini İran’ın nükleer programının CSA kapsamında olmayan kısımlarına de genişletirken bu, İran’ın UAEA’nın rastgele bir ülkeye yönelik en kapsamlı nezareti gerçekleştirmesi manasına geliyor.
UAEA, bu muahedeler ve ek protokoller çerçevesinde İran’ın zenginleştirdiği nükleer gereçleri istediği sayıda ve sıklıkta kontrole tabi tutarken, ani kontroller yapma yetkisi de bulunuyor.
Bu ani kontrollerin kapsamında, İran’ın nükleerle ilgili olmadığını bildirdiği yerler de bulunuyor.
UAEA ile işbirliğini sonlandırmanın sonuçları
ABD Başkanı Donald Trump, 2018’de birinci başkanlık periyodunda ABD’yi 2015 tarihli İran’la yapılan nükleer mutabakatından çekip, mutabakatın bir modülü olarak kaldırılan ABD yaptırımlarını yine uygulamasıyla İran misilleme olarak Şubat 2021’den itibaren Trump’ın çekildiği mutabakatla getirilen ek UAEA nezaretini de ortadan kaldırdı.
UAEA’nın nezaretinin azaltılması, sırf ani kontroller üzere değerli araçları elinden almakla kalmıyor, birebir vakitte ek nezaretin uygulandığı alanlarda bilinmezliği artırıyor.
UAEA, İran’ın nükleer faaliyetleri hakkındaki “bilgi sürekliliğini” kaybetmesi, santrifüj üretimi ve envanteri, muhakkak anahtar santrifüj kesimleri ile İran’ın zenginleştirilmemiş uranyum stoku dahil olmak üzere birçok alandaki gelişmeleri takip edememesi manasına geliyor.
NPT’den çekilme tehditleri
İran, NPT’den çekilmesi durumunda dahi nükleer silah geliştirmeyeceğini söylemesine karşın UAEA’yı, nükleer cephaneliğe sahip ABD ve yaygın olarak nükleer silahlara sahip olduğu düşünülen İsrail’in ataklarından koruyamadığından şikayet ediyor.
NPT, üye ülkelerin “anlaşmanın mevzusuyla ilgili harikulâde olayların ülkelerinin üstün çıkarlarını tehlikeye attığına” karar vermeleri halinde muahedenin 10 hususu üç ay evvelce bildirimle çekilmeye müsaade veriyor.
Anlaşma metninde yer alan bu karar, taraf ülkenin “bu muahedenin bahsiyle ilgili inanılmaz olayların ülkesinin üstün çıkarlarını tehlikeye attığına” karar vermesi durumunda geçerli oluyor.
NPT’den çekildiğini açıklayan tek ülke, 2003’te UAEA müfettişlerini hudut dışı ettikten sonra nükleer silah denemeleri yapan Kuzey Kore olurken, İran’ın da bu istisnai unsura dayanarak NPT’ten çekilmesi mümkün.
Ancak UAEA Başkanı Rafael Mariano Grossi, kimi İranlı yetkililerin Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Mutabakatı’ndan (NPT) ayrılabilecekleri tarafındaki açıklamalarına dair bir soru üzerine, “Umarım bu türlü bir şey yaşanmaz, umarım bu türlü bir niyetleri yoktur. Bu NPT’ye ziyan verebilir ve izolasyona kadar gidebilir.” dedi.
Yazar Hakkında
